Pełna wersja wpisu uzupełniona o wiele dodatkowych ilustracji jest dostępna pod linkiem:
lepszykamien.wordpress.com/2019/10/31/wczesnosredniowieczny-system-obronny-kamienia/

Omawiając fortyfikacje Kamienia we wczesnym średniowieczu będziemy bazować głównie na podstawie książki pana Janusza Bogdanowskiego "Architektura obronna w krajobrazie Polski: od Biskupina do Westerplatte" z 2002 roku, książki pana Włodzimierza Stępińskiego "Kamień Pomorski w XII i XIII wieku" z roku 1975, "Pomorze poprzez wieki" pod redakcją pana Jana Piskorskiego z roku 1999 oraz książki "Sztuka Pomorza Zachodniego" z roku 1973 pod redakcją pana Zygmunta Świechowskiego, w szczególności części ‚‚Miejskie budownictwo obronne w Księstwie Zachodnio-Pomorskim"autorstwa pani Ewy Lukas.

''Udają się na łąki obfitujące w wodę i zarośla, po czym kreślą tam linię kolistą lub czworoboczną... kopią dokoła i piętrzą wykopaną ziemię umacniając drewnem... aż osiągnie wymiar, jakiego pragną, i odmierzają w nim bramę, a wchodzi się w nią po pomoście z drewna.''

(fragment relacji żydowskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z 965/966 roku)

We wczesnym średniowieczu na terenie Księstwa Pomorskiego dominowały umocnienia wykonane z ziemi i drewna. Często wzmacniano je kamieniami, lecz nie były to konstrukcje murowane. W tym wpisie przyjrzymy się wczesnośredniowiecznym fortyfikacjom Kamienia. Gród reprezentował najprostszy z możliwych systemów obronnych – ścianowy.

Osady i rezydencje we wczesnym średniowieczu zazwyczaj były otoczone drewniano-ziemnymi wałami. W Szczecinie odnaleziono fragmenty takich obwałowań, których zewnętrzne lico (czyli to co widzą atakujący) było pokryte kamieniami. W Wolinie odnaleziono drewniano-ziemny wał o konstrukcji izbicowo-przekładkowej. W dolnej części był wzmacniany kamieniami i dylami drewnianymi układanymi w czworokąty. Wyróżniono cztery fazy budowy wałów wolińskich:

1. IX-X wiek
2. X wiek – nieco ulepszona wersja pierwszej fazy
3. X/XI – wał, który powstał po spaleniu osady
4. Połowa XII wieku – wał zbudowany po najazdach duńskich

W Kamieniu odnaleziono natomiast XII wieczny wał o konstrukcji hakowej składający się z drewnianych skrzyń wypełnionych ziemią (izbica to pusta "skrzynia" z bali w wale). Podobnie jak w Szczecinie jego lico było pokryte kamieniami. Również można wyszczególnić kilka faz jego rozbudowy. Z drugiej połowy X wieku od strony grodu zarejestrowano przekładkę z belek drewnianych przechodzących na zewnątrz w regularne izbice.

Podobne znane są przykłady z Kołobrzegu, a nawet z terenów Wielkopolski (Gniezno, Poznań, Santok, etc.). Izbice w wale mogły służyć jako schronienie dla obrońców.

XII stulecie przyniesie powolne zastępowanie konstrukcji drewniano-ziemnych murowanymi, wzniesionymi przy pomocy kamienia i cegły. W roku 1274 książę Barnim I polecił otoczyć Kamień plankami (w łac. plancis) bez wykopywania fosy.
Prace nad wczesnośredniowiecznymi fortyfikacjami nie były szczególnie skomplikowane. Najpierw kopano rów/fosę. Ziemię rzucano na stronę po której miała znajdować się osada. Tak powstawała grobla/wał ziemny, a tenże wał można było wzmocnić plankami.
W relacji duńskiego kronikarza Saxo Grammatyka żyjącego na przełomie XII i XIII stulecia wały tego typu miały być szczególnie imponujące w Szczecinie.

Termin planki pojawił się między innymi w dokumentach księcia rugijskiego Wisława III potwierdzających nadania ziemskie dominikanom ze Strzałowa (dzisiejszy Stralsund w Niemczech). Jest tam mowa o ziemi między ich terenem a własnością miejską. Wymieniono tam obwarowania drewniano-ziemne jako "plancis":

"...Spacium guod est inter aream fratrum eorundem et agplancis super aggerem noue civitatis memorate et ipsum aggerem cum fossato transpositis plancis super aggerem nouve civitatis..."

Słowo plancis/plancas pojawiało się wielokrotnie w dokumentach innych miast, między innymi w: Koszalinie, Wolinie i Słupsku.
Wczesnośredniowieczne fortyfikacje wykorzystują najprostszy z możliwych ze sposobów obrony określany jako czołowy.

Podczas wykopalisk prowadzonych przez pana Władysława Filipowiaka wokół obecnego kościoła NMP odnaleziono najstarsze ślady osadnictwa sięgające VIII-IX wieku. Wówczas Kamień mógł być małym gródkiem, często wymieniany jako jedna ze strażnic Wolina. Prawdopodobnie taki gródek mógł być otoczony jedynie częstokołem.

Podczas wykopalisk nie odnaleziono takich fortyfikacji, ale odnaleziono je w pobliskim Wolinie. W Kamieniu mogły one zostać usunięte po ukończeniu budowy wałów obronnych.

Ówczesne zabudowania składały się prawdopodobnie z chat o konstrukcji plecionkowej. Plecionkę oblepiano gliną, więc dla większości ścian nie było potrzeby ścinania znacznej ilości drzew.

W wieku X częstokół zastąpił wał ziemny o konstrukcji hakowej. Technologia konstrukcji wałów hakowych (te zapobiegały osuwaniu się innych elementów) została wcześniej zastosowana w Gnieźnie, co może świadczyć o bliskich relacjach z Piastami. Chaty nie uległy szczególnym zmianom – nadal są to budynki o konstrukcji plecionkowej.

Następne stulecia przyniosą rozbudowę wałów wokół podgrodzia oraz pojawienie się domów o konstrukcji zrębowej.

Łatwo zauważyć, ze kamieński gród rozwija się dość dynamicznie, lecz nie osiąga oszałamiających rozmiarów, poniżej rekonstrukcja Gniezna.

Pan Marcin
lepszykamien.wordpress.com