„Okiem Pana Marcina” fortyfikacjom z okresu wczesnośredniowiecznego

Pełna wersja wpisu uzupełniona o wiele dodatkowych ilustracji jest dostępna pod linkiem:
lepszykamien.wordpress.com/2019/10/31/wczesnosredniowieczny-system-obronny-kamienia/

Omawiając fortyfikacje Kamienia we wczesnym średniowieczu będziemy bazować głównie na podstawie książki pana Janusza Bogdanowskiego "Architektura obronna w krajobrazie Polski: od Biskupina do Westerplatte" z 2002 roku, książki pana Włodzimierza Stępińskiego "Kamień Pomorski w XII i XIII wieku" z roku 1975, "Pomorze poprzez wieki" pod redakcją pana Jana Piskorskiego z roku 1999 oraz książki "Sztuka Pomorza Zachodniego" z roku 1973 pod redakcją pana Zygmunta Świechowskiego, w szczególności części ‚‚Miejskie budownictwo obronne w Księstwie Zachodnio-Pomorskim"autorstwa pani Ewy Lukas.

''Udają się na łąki obfitujące w wodę i zarośla, po czym kreślą tam linię kolistą lub czworoboczną... kopią dokoła i piętrzą wykopaną ziemię umacniając drewnem... aż osiągnie wymiar, jakiego pragną, i odmierzają w nim bramę, a wchodzi się w nią po pomoście z drewna.''

(fragment relacji żydowskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z 965/966 roku)

We wczesnym średniowieczu na terenie Księstwa Pomorskiego dominowały umocnienia wykonane z ziemi i drewna. Często wzmacniano je kamieniami, lecz nie były to konstrukcje murowane. W tym wpisie przyjrzymy się wczesnośredniowiecznym fortyfikacjom Kamienia. Gród reprezentował najprostszy z możliwych systemów obronnych – ścianowy.

Osady i rezydencje we wczesnym średniowieczu zazwyczaj były otoczone drewniano-ziemnymi wałami. W Szczecinie odnaleziono fragmenty takich obwałowań, których zewnętrzne lico (czyli to co widzą atakujący) było pokryte kamieniami. W Wolinie odnaleziono drewniano-ziemny wał o konstrukcji izbicowo-przekładkowej. W dolnej części był wzmacniany kamieniami i dylami drewnianymi układanymi w czworokąty. Wyróżniono cztery fazy budowy wałów wolińskich:

1. IX-X wiek
2. X wiek – nieco ulepszona wersja pierwszej fazy
3. X/XI – wał, który powstał po spaleniu osady
4. Połowa XII wieku – wał zbudowany po najazdach duńskich

W Kamieniu odnaleziono natomiast XII wieczny wał o konstrukcji hakowej składający się z drewnianych skrzyń wypełnionych ziemią (izbica to pusta "skrzynia" z bali w wale). Podobnie jak w Szczecinie jego lico było pokryte kamieniami. Również można wyszczególnić kilka faz jego rozbudowy. Z drugiej połowy X wieku od strony grodu zarejestrowano przekładkę z belek drewnianych przechodzących na zewnątrz w regularne izbice.

Podobne znane są przykłady z Kołobrzegu, a nawet z terenów Wielkopolski (Gniezno, Poznań, Santok, etc.). Izbice w wale mogły służyć jako schronienie dla obrońców.

XII stulecie przyniesie powolne zastępowanie konstrukcji drewniano-ziemnych murowanymi, wzniesionymi przy pomocy kamienia i cegły. W roku 1274 książę Barnim I polecił otoczyć Kamień plankami (w łac. plancis) bez wykopywania fosy.
Prace nad wczesnośredniowiecznymi fortyfikacjami nie były szczególnie skomplikowane. Najpierw kopano rów/fosę. Ziemię rzucano na stronę po której miała znajdować się osada. Tak powstawała grobla/wał ziemny, a tenże wał można było wzmocnić plankami.
W relacji duńskiego kronikarza Saxo Grammatyka żyjącego na przełomie XII i XIII stulecia wały tego typu miały być szczególnie imponujące w Szczecinie.